محبت

​اگر خداوند جسم نیست، پس فلسفه ساخت کعبه چیست؟

پاسخ:

اگر کعبه به منزله خانه جسمانی خداوند بود، یا بسان مکانی که حضرت حق در آن حلول می‌کند این با جسم نبودن خداوند ناسازگار می‌بود حال آنکه براساس آیات قرآنی و هم چنین اسناد تاریخی در باب ساختن کعبه، مکه نمادی از برکات الهی، هدایت بشر،(1) و محل اجتماع(2) برای عبودیت حضرت حق تلقی شده است. خداوند متعال با افاضه خیر فراوان دنیوی بر این مکان که قبل از آن خشک و لم‌یزرع بود، رزّاقیت خود را به عرصه نمایش درآورد،(3) و با ارائه این حقیقت که آنجا محلی است برای وصول به مقام قرب الهی، چگونگی سلوک بندگی را، برای هدایت جهانیان به تصویر کشید. چنان که با مقرر فرمودن یک سلسله اعمال تشریعی در ایام خاص، کیفیت سیر عبودی را به انسان‌ها خاطرنشان می‌سازد که آدمی باید از نفس خود هجرت کرده، با پاک‌سازی خود از هرگونه آلودگی، تعلّق، رنگ و هیئت غیرخدایی و با اخلاص، اقبال و توبه خاص، به مقام قرب ربوبی باریابد.(4) علاوه بر آن، خانه خود را نشانگر مقام ابراهیم، حرم امن و حج توانمندان تلقی فرمود که هر یک نشان دهنده عظمت مقام حضرت حق‌اند و به واقع چه نشانی گویاتر و رساتر از این موارد که هر سال هزاران نفر در این مکان مجتمع گشته و با انجام مناسک و اعمالی، عبودیت خداوند را به نمایش گذارند که این خود برای دیگر مردمان، بیدارگر و تحول‌آفرین است.(5)

خداوند، دستور ساخت این خانه را صادر فرمود تا به عنوان قبله در نماز، در کشتن گوسفندان و در مواجهه اموات، یادآور خویش به مردم باشد. علاوه بر آنکه همه دل‌های به ظاهر متفرق را به یک سو جمع نموده است تا روح توحید و یکی بودن را در آنها بپروراند و به واسطه آن، دین خود را زنده و پایدار سازد.(6)

ملاحظه می‌فرمایید که در تمام این تحلیل‌ها غرضی جسمانی و مادی نهفته نبود تا ساختن کعبه با جسم نبودن خدا ناسازگار باشد بلکه هدف از برپایی چنین مکان شریفی چیزی نیست جز قرار دادن نماد و نشانی از مسائل معنوی و فرامادی.

پی‌نوشت‌

(1) آل عمران (3)، آیه 96.

(2) بقره (2)، آیه 125.

(3) ابراهیم (14)، آیه 37.

(4) طباطبایی، سیدمحمد حسین، المیزان، ج 1، ص 298.

​فلسفه اذان گفتن چیست؟ و چرا در آن تکرار هست؟

پاسخ:

هر جمعیت و ملتی برای مراسم دسته جمعی و شعار ملی، از سرود یا وسیله ای ویژه استفاده می کنند. ناقوس کلیسا در مسیحیت، سرود ملی، شلیک تیر و توپ از آن جمله است.

در اسلام نیز اذان تشریع شد تا اعلامی برای تجمع مردم و آمادگی آنان برای نماز باشد با این تفاوت که (اذان) دارای محتوایی بس عمیق است که حتی تکرار آن در نمازهای فرادا، انسان را از غفلت بیدار کرده و او را به توحید و عقاید اساسی اسلام هشیار می سازد.

امام رضا علیه السلام درباره فلسفه و حکمت اذان می فرماید:

1. آن کس را که فراموش کار است، یاد آور باشد و آن کس را که غافل است هشیار سازد.

2. اعلام وقت نماز.

3. ترغیب و تشویق مردم به پرستش خالق یکتا.

4. اذان گو، اقرار به توحید دارد و ایمان را آشکار می سازد و اسلام را اعلان می کند1.

بنابراین اذان شعاری سکوت شکن، موزون، کوتاه، پرمحتوا و سازنده است که دربردارنده اساسی ترین پایه های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است.

اذان، اعلام موجودیت اسلام، معرفی عقاید و اعمال مسلمانان و فریاد علیه معبودهای خیالی است.

اذان، نشانه باز بودن فضای تبلیغات و اعلام مواضع فکری مسلمانان به صورت روشن و صریح است و همیشه نشانه هشیاری و بیداری از غفلت است.

اذان، آماده ساختن روح، دل و جان برای ورود به (نماز) و فریادی است که طنین ملکوتی آن در فضا، دل مؤمنان را به سوی خدا می کشد و بر وحشت و خشم کافران می افزاید. هم چنان که این وحشت را در جملات (گلادستون) سیاست مدار و صهیونیست انگلیسی مشاهده می کنیم. وی در پارلمان می گوید: (تا هنگامی که نام محمد صلی الله علیه و آله در مأذنه ها بلند است و کعبه پابرجا است و قرآن رهنما و پیشوای مسلمانان است امکان ندارد پایه های سیاست ما در سرزمین های اسلامی استوار و برقرار گردد)2.

اما درباره تکرار فرازهای اذان، امام رضا علیه السلام چنین می فرمایند: (در آغاز اذان؛ تکبیرهای چهارگانه برای آگاهی شنوندگان و آمادگی آنها برای شنیدن فرازهای بعدی است و دوبار تکرار فرازهای بعدی برای تأکید و یادآوری دوباره است)3.

پی نوشت:

1. علل الشرائع، ترجمه ذهنی تهرانی، ج1، ص 821.

2. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374ش، اوّل، ج 4، ص 438.

3. علل الشرائع، ترجمه ذهنی

​آیات قرآن پیرامون «زوجیت» در عالم گیاهان به چه صورت است؟

پاسخ:

در پنج آیه از قرآن مجید، اشاره به زوجیت در عالم گیاهان شده است، در آیه 10 سوره لقمان می خوانیم (وَاَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَانْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ) [از آسمان آبی فرستادیم و به وسیله آن در روی زمین جفتهایی پرارزش، از هر گیاهی رویاندیم.]

همین مضمون در آیه 7 سوره شعراء و 7 سوره ق آمده است.

و در آیه 5 سوره حج می فرماید (وَتَرَی الاَرْضَ هامِدَةٌ فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَرَّت، وَرَبَت، وَانْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ) [زمین را خشک و مرده می بینی، اما هنگامی که باران را بر آن فرو می فرستیم، به حرکت در می آید و نمو میکند، و از هر جفت زیبایی (از گیاهان) می رویاند.]

در آیه 53 سوره طه نیز می خوانیم (وَاَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاخْرَجْنا بِه اَزْواجاً مِنْ نباتٍ شَتّی) [و از آسمان، آبی فرو فرستاد که به وسیله آن زوجهایی از انواع گیاهان مختلف را (از خاک تیره) بیرون آوردیم.]

قرآن مجید دوازده قرن قبل پرده از روی این راز برداشته بود، و در موارد متعددی به زوجیت در جهان گیاهان اشاره کرده بود، ولی آنها که جرأت ابراز این حقیقت را نداشتند زوجیت را به معنی دیگری که برخلاف ظاهر آن بود، تفسیر می کردند.

جالب اینکه گیاهان از این نظر مختلفند، در بسیاری از آنها نر و ماده بر یک پایه قرار دارند و در بعضی دیگر، درختان نر از درختان ماده جدا است.

به هر حال با تصریح قرآن در آیات مختلف، بر عمومیت مسأله زوجیت در گیاهان که اگر استثنایی هم داشته باشد، کم و ناچیز است (و در هر قانون کلی استثناهایی وجود دارد) پرده از روی این راز مهم که در آن عصر و قرنها بعد از آن از چشم تیزبین دانشمندان نهان بوده برداشته شده است، و این خود یک معجزه جالب علمی است.

در پنج آیه از قرآن مجید، اشاره به زوجیت در عالم گیاهان شده است، در آیه سوره لقمان می خوانیم (وَاَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً فَانْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ کَریمٍ) [از آسمان آبی فرستادیم و به وسیله آن در روی زمین جفتهایی پرارزش، از هر گیاهی رویاندیم.]

همین مضمون در آیه سوره شعراء و سوره ق آمده است.

و در آیه سوره حج می فرماید (وَتَرَی الاَرْضَ هامِدَةٌ فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَرَّت، وَرَبَت، وَانْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ) [زمین را خشک و مرده می بینی، اما هنگامی که باران را بر آن فرو می فرستیم، به حرکت در می آید و نمو میکند، و از هر جفت زیبایی (از گیاهان) می رویاند.]

در آیه سوره طه نیز می خوانیم (وَاَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاخْرَجْنا بِه اَزْواجاً مِنْ نباتٍ شَتّی) [و از آسمان، آبی فرو فرستاد که به وسیله آن زوجهایی از انواع گیاهان مختلف را (از خاک تیره) بیرون آوردیم.]

قرآن مجید دوازده قرن قبل پرده از روی این راز برداشته بود، و در موارد متعددی به زوجیت در جهان گیاهان اشاره کرده بود، ولی آنها که جرأت ابراز این حقیقت را نداشتند زوجیت را به معنی دیگری که برخلاف ظاهر آن بود، تفسیر می کردند.

جالب اینکه گیاهان از این نظر مختلفند، در بسیاری از آنها نر و ماده بر یک پایه قرار دارند و در بعضی دیگر، درختان نر از درختان ماده جدا است.

به هر حال با تصریح قرآن در آیات مختلف، بر عمومیت مسأله زوجیت در گیاهان که اگر استثنایی هم داشته باشد، کم و ناچیز است (و در هر قانون کلی استثناهایی وجود دارد) پرده از روی این راز مهم که در آن عصر و قرنها بعد از آن از چشم تیزبین دانشمندان نهان بوده برداشته شده است، و این خود یک معجزه جالب علمی است.

​حکمت سلام پایان نماز در چیست؟

پاسخ:

آخرین مرحله نماز، سلام و درود فرستادن بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ، بندگان صالح و همه نمازگزاران است.

(تکبیرة الاحرام) اجازه ورود به نماز و (سلام) اجازه خروج از آن است.

درباره حکمت و فلسفه (سلام) می توان به موردهای زیر اشاره کرد:

1. احساس یگانگی و همدلی مسلمانان

نمازگزار وقتی در سلام نماز به همه مؤمنان و بندگان صالح و بر خودش سلام می دهد، احساس می کند که تنها نیست. او خود را از افراد امت بزرگ اسلام می داند و با مردان خدا، در هر جای زمین احساس هم بستگی می کند.

2. امان خواستن از خدا

واژه سلام در میان دو معنا مشترک است: درود و تحیت، نام مقدس خداوند.

بر اساس معنای نخست، معنای سلام های نماز روشن است، ولی بر اساس معنای دوم، اشاره و کنایه از این است که نمازگزار به اذن پروردگار، سلامتی و امن از عذاب را برای مؤمنان تفأل می زند.

چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید: (معنی السلام فی دُبُرِ کُل ِّ صَلاهٍ الْاَمانُ؛ معنی سلام در آخر هر نمازی، امان است)؛ یعنی اگر نماز را در حالی که قلبش خاضع است به جای آورد، از بلاهای آخرت در امان خواهد بود.(1)

3. جلب رحمت الهی

امام علی علیه السلام می فرماید: (در معنای السلام علیکم ورحمة الله و برکاته، از خدا ترحم خواستن برای خود و همه بندگان است که این خود، ایمن شدن از عذاب قیامت را سبب می شود).(2)

4. یادآوری نام الهی

امام صادق علیه السلام فرموده است:

سلام، یکی از اسم های خداست و اگر می خواهی سلام نماز را به خوبی انجام دهی و معنایش را ادا کنی، پس باید از خدا بترسی و دین و قلب و عقلت را سالم نگه داری و آنها را به ظلمت گناه آلوده نکنی.(3)

5. تلقین نیکی ها و شایستگی ها

یکی از درس ها و آثار نماز این است که هر نمازگزاری، در هر شبانه روز پنج بار به خود تلقین می کند که از بندگان نیکوکار و شایسته خداوند است: (السلام علینا و علی عباد الله الصالحین.) کسی که نماز می خواند، اگر به معنای این جمله توجه کند، می کوشد با پیام آن تلقین مخالفت نکند، اعمال خلاف مرتکب نشود و خود را هرچه بیشتر به نیکوکاران الگو نزدیک سازد.(4)

6. ارتباط با فرشتگان

سلام، نوعی ارتباط با فرشتگان و اظهار دوستی با آنان است. در روایتی از امام صادق علیه السلام پرسیدند: (چرا در وقت سلام، نمازگزار رو به سمت راست برمی گرداند، نه به چپ؟) فرمود: (ملکی که کارهای خوب را می نویسد، در طرف راست است. و چون نماز همه اش خوب است و بدی در آن نیست، به طرف راست سلام داده می شود، نه طرف چپ).(5)

7. پیوند دوستی و محبت با دیگران

سلام، خواستن سلامتی، امنیت، خیر و برکت و سعادت است. نمازگزار با سلام دادن، نشان می دهد که دوست دار و خیرخواه همه خوبان و نیکوکاران است و همواره آرزو می کند آنان سلامت باشند. این مسئله باعث نزدیکی قلب ها به هم و مستحکم تر شدن دوستی ها و برادری هاست.

پی نوشتها:

1. مصباح الشریعة، ص 90؛ اسرار نماز، ص 162.

2. ابن شهر آشوب، المناقب، ج 4، ص 259.

3. رموز نماز، ص 83.

4. سید روح‌الله موسوی خمینی، آداب الصلوه (آداب نماز)، ص 399.

5. میزان الحکمة، ج 5، ص 395.

آیا تفاوتی بین خواندن دعا و شنیدن دعا وجود دارد؟ به عنوان مثال اگر این جانب یک دعایی را بر فرض دعای عهد به مدت چهل روز بخوانم، حال اگر به جای خواندن این دعا در طول این مدت آن را بشنوم (مثلاً از طریق یک دستگاه پخش همانند صوت) آیا همان تأثیری را (به لحاظ ثواب معنوی) دارد که آن را خوانده ام؟اگر شخصی که در حال خواندن دعای کمیل می باشد و این جانب به خواندن وی گوش فرا دهم و خود آن دعا را نخوانم در آن صورت آیا همان اثر روحانی و معنوی و اجر و پاداشی را به دست می آورم که شخص خواننده دعا (و یا آن که خودم آن را خوانده باشم) کسب خواهد کرد؟
پاسخ اجمالی:

خداوند به هر آنچه در اعماق قلب بندگان خود می گذرد، آگاه است، اما با این وجود، بر زبان آوردن دعاها و خواسته های آنان را به عنوان موضوعی اعلام می نماید که مورد پسند پروردگار بوده و پاداش فراوانی را به دنبال خواهد داشت. بر این اساس، سزاوار است که به دلیل راحت طلبی، شنیدن دعا را جایگزین خواندن آن نکرد. البته، اگر موانعی وجود داشته باشد که خواندن دعا را ناممکن و یا مشکل نماید و حتی در حالت عادی، شنیدن دعا نیز اگر با توجه و خشوع انجام شود، می تواند انسان را به خدای خود نزدیک نموده و ثواب بزرگی را برای او به دنبال داشته باشد، هر چند که نمی توان برای افرادی که توانایی تکلم دارند، پاداش شنیدن را برابر با پاداش خواندن دانست.
پاسخ تفصیلی:

واژه‌(دعا) به معنای خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاهی مطلق خواندن از آن منظور است. دعا در اصطلاح، (خواستن حاجت از خدای متعال) است. [1]

دعا از بهترین عبادت ها است؛ زیرا عبادت به معنای نهایت فروتنی و اظهار بندگی است که همین معنا نیز در دعا تحقق دارد. در قرآن و احادیث هم دعا به عنوان عبادت به شمار رفته است؛ قرآن کریم می فرماید: “پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم، کسانی که از عبادت من تکبر می کنند به زودی با ذلت داخل دوزخ خواهند شد". [2] در این آیه شریفه، ترک دعا به عنوان استکبار و خودخواهی محسوب شده است.

حضرت امام صادق (ع) فرمود: “دعا کنید؛ زیرا چیزی نمی یابید که به مقدار دعا شما را به خدا نزدیک گرداند. در امور جزئی نیز به خدا پناه ببرید؛ زیرا امور کوچک نیز به دست همان کسی است که کارهای بزرگ در اختیار او است". [3]

بنابراین، دعا عبادت است که اگر با قصد قربت انجام گیرد موجب تقرب به خدا و پاداش اخروی می شود و به دلایل زیر شایسته است که هر انسانی خودش دعا را بخواند تا ثواب بهتری از دعای مورد نظر ببرد و نباید در حالت عادی، به شنیدن دعا بسنده نمود:

1. مشتقاتی که از ریشه “دَعَوَ” گرفته می شوند، معمولا به مواردی منصرف اند که تکلمی نیز وجود داشته باشد، هر چند در قرآن، در ارتباط با برخی ارتباطات بدون تکلم نیز از این ریشه، استفاده شده است. [4]

2. اگر ثواب و اثری در روایات برای دعایی در نظر گرفته شده، برای خواندن از طرف دعا کننده است؛ زیرا خدای متعال دوست دارد صدا و درخواست بنده خود را بشنود، چنانچه پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرماید: “از فضل خداوند درخواست کنید که او درخواست بنده را دوست دارد". [5]

امام صادق (ع) نیز در این زمینه می فرمایند: “که خداوند آنچه در قلب بنده اش وجود دارد را می داند، اما دوست دارد که نیازهای بندگان به پیشگاه او عرضه شود". [6]

3. اگر این طور بود که هرکسی بدون این که دعایی را بخواند و با خدای خود به زبان خود راز و نیاز کند، فقط دعایی را که دیگری می خواند بشنود، پس چرا این همه ثواب و فضیلت در باره دعا و مناجات با خدا قرار داده شده است و یا در قرآن کریم دعا به عنوان عبادت شمرده شده است؟! آیا شنیدن فقط راحت طلبی نیست؟!

4. بنده ای که به دعا موفق می شود، صرف نظر از اجابت، به هدف دعا، که همانا سخن گفتن با پروردگار است، دست یافته و اوج مقام بندگی را درک کرده است و کسی هم که بندگی خدا را کند، خدای متعال به او توجه می کند؛ چنانچه خدای متعال در قرآن کریم می فرماید: “بگو: اگر دعایتان نبود پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نداشت". [7] در این آیه شریفه، دعا ملاک ارزش انسان و میزان توجه پروردگار قرار داده شده است. پس هر بنده ای باید خود لب به سخن با آفریدگار خود بگشاید و آنچه را که در دل دارد با سخنان خود اظهار کند.

5. یکی از کیفیات دعا خواندن، گریه و زاری به درگاه خدا است، که از بلندی روح و کمال انسان حکایت می کند. به همین دلیل خداوند متعال زاری و تضرع بندگان خویش را دوست دارد. البته حالات افراد هم می تواند فرق کند؛ یعنی ممکن است کسی با شنیدن دعا گریه و زاری نماید، ولی آنچه که شارع مقدس می خواهد و این همه شرایط و احکام و ثواب برای دعا قرار داده شده است، آیا عقلاً از شارع حکیم برمی آید که فقط برای شنونده باشد؟

پیامبر اکرم (ص) می فرماید: “نگامی که خداوند تعالی بنده ای را دوست داشته باشد، او را گرفتار می کند تا صدای زاری وی را بشنود". [8] در این روایت، هم آنچه که در دعا مهم است گریه و زاری و مناجات خود شخص است که اثر دارد.

بنابراین، در حالت عادی سزاوار است که افراد، خواسته های خود را بر زبان آورند و به شنیدن آن بسنده ننمایند. البته نکات دیگری هم در این زمینه وجود دارد، از جمله این که:

1. دعای جمعی در روایات سفارش شده است و سریع تر از دعای فردی به اجابت می رسد؛ ولی در دعای دسته جمعی هم باید دعا را همه بخوانند و اگر کسی سواد خواندن دعا را ندارد او حسابش جدا است و مراتبی از ثواب دعا را می برد؛ زیرا همین که به هر زبانی با خدا مناجات می کند و یا می شنود، دارای ثواب است.

2. خشوع در برابر خداوند و نرمی دل، خود امر پسندیده ای است که حتی بدون خواندن و یا شنیدن دعا نیز دارای ثواب و پاداش است. بنابراین، اگر با شنیدن دعایی به این حالت دست یافتید، به ثواب بزرگی دست خواهید یافت، حتی اگر ثواب وعده داده شده در آن دعا نباشد.

3. استثنائاتی نیز در این زمینه وجود دارد؛ مانند افرادی که اساسا قادر به تکلم نبوده و یا در موقعیتی قرار دارند چون رانندگی و … تنها قدرت شنیدن دعا را دارند.

در چنین موقعیت هایی نباید شنیدن دعا را به بهانه نداشتن ثواب ترک نمود و باید مطمئن بود که خداوند، پاداش مناسبی برای او در نظر خواهد گرفت.

نتیجه: این که اگر شخصی بخواهد به ثواب خاصی از یک دعا برسد، و عذری هم نداشته باشد باید لب به سخن بگشاید و خود با خدای متعال راز و نیاز کند تا به ثواب کامل آن برسد، اما هر نوع ارتباط معنوی با خداوند، از جمله شنیدن دعا دارای ارزش جداگانه ای است که در مراحل بعد می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
پی نوشتها:

[1]. نمایه شماره islamquest.net/fa/archive/question/983.

[2]. غافر، 60.

[3]. کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج 2، ص 467، ح 6، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه ش.

[4]. فاطر، 6، “إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیر".

[5]. سیوطی، جلال الدین، الدرّ المنثور، ج 2، ص 149، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ق.

[6]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 90، ص 296، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.

[7]. فرقان، 77.